Người Hoa (người Xạ Phang) là dân tộc ít người của tỉnh Điện Biên, dân số có khoảng hơn 2.000 người, cư trú thành bản, theo dòng họ ở các xã của các huyện Mường Chà, Nậm Pồ, Mường Nhé, Tủa Chùa. Đến nay, người Xạ Phang vẫn còn giữ được rất nhiều di sản văn hóa truyền thống của dân tộc, trong đó có bộ trang phục truyền thống và những đôi giày thêu với cách chế tác và những nét hoa văn tinh xảo, độc đáo; những đường thêu khéo léo, tài tình cùng những sắc màu rực rỡ, hòa quyện với cỏ cây, hoa lá thể hiện trình độ nghệ thuật và kỹ thuật điêu luyện của những người phụ nữ Xạ Phang.

Hiện nay chưa có tư liệu nghiên cứu nào chỉ rõ thời điểm xuất hiện và phát triển của việc chế tác và sử dụng các đôi giày tự thêu của người Xạ Phang, tuy nhiên qua các đợt điền dã nghiên cứu trên địa bàn cư trú khác nhau của người Xạ Phang đang sinh sống trong tỉnh Điện Biên đều được người dân cho rằng việc chế tác và sử dụng giày của họ đã có từ lâu đời, lớp người cao tuổi khẳng định từ khi họ mới sinh ra, đến khi trưởng thành, đủ khả năng nhận thức đã thấy các bà các chị thêu, khâu làm ra những đôi giày vừa bền vừa đẹp cho các thành viên trong gia đình sử dụng. Trong quá trình điền dã khảo sát về dân tộc Xạ Phang, nhóm nghiên cứu nhận thấy hầu hết các thành viên trong các gia đình đều sử dụng những đôi giày do những người phụ nữ làm ra, từ những người vẫn còn trong độ tuổi lao động, đến các em nhỏ đang tuổi đến trường và những người già, yếu hết khả năng lao động, không chỉ có vậy, những đôi giày còn người  Xạ Phang làm sẵn và tích lũy để sử dụng trong mỗi gia đình lên đến hàng chục đôi. Ngoài việc làm ra những đôi giày sử dụng hàng ngày, người Xạ Phang còn làm ra những đôi giày chuyên biệt bán cho người Mông dùng để niệm theo người chết.

Chuẩn bị nguyên liệu

Để làm được một đôi giày thêu tốt phải trải qua nhiều bước: Lựa chọn chuẩn bị nguyên liệu đủ để làm giày, tiếp đến là lựa chọn kiểu giày phù hợp với đối tượng sử dụng để  cắt và khâu đế giày, cắt tỉa tạo hình hoa văn và thêu hoa văn trên thân giày, khâu giáp thân giày, quai giày với đế để hoàn chỉnh giày.

Chọn mẫu giày

Tiếp đến là công đoạn lựa chọn mẫu giày: Giày của người Xạ Phang có nhiều loại, trong đó có giày nam, giày nữ, giày cho người cao tuổi và giày dành riêng cho chú rể, cô dâu trong ngày cưới. Giày cho người cao tuổi và giày chú rể chỉ có màu đen, mũi tròn và kín. Còn giày cho nam và nữ, từ trung tuổi trở xuống đều là các đôi giày nhiều màu sắc, nhiều họa tiết. Ðiểm khác nhau giữa giày nam và giày nữ là giày nữ kín mũi, còn giày nam hở một phần phía trước và thân giày.

 Làm đế giày

Để có một đôi giày tốt, người khâu giày phải rất cẩn thận trong việc chọn nguyên liệu để làm đế giày và phải may sao cho đúng kích cỡ. Công đoạn làm đế giày được thực hiện một cách cầu kỳ, cẩn thận. Người ta lấy những chiếc mo tre đã già, khô về phơi thêm rồi ép cho phẳng, cắt theo hình bàn chân và khâu thành đế giày. Mỗi đế giày thường được ghép khoảng 5 lớp mo, mỗi lớp bọc một lần vải dày và dai để tạo độ dày dặn, cứng cáp, đảm bảo bền chắc. Các lớp mo được dán với nhau bởi một lớp keo tự làm của người Xạ Phang. Các lớp mo tre làm đế giày được khâu chắc chắn với nhau bằng những sợi chỉ khâu đã được trà qua sáp ong khô để chống thấm nước. Mặt dưới của đế giày được lót bằng vải trắng, được khâu cẩn thận, mặt trong của đế giày được lót bằng một lớp vải màu tùy theo ý thích của người chế tác và cũng được khâu gắn chắc chắn với đế giày. Nhờ đó, giày thêu của Xạ Phang bền và chắc, có thể sử dụng được lâu dài.

5.2.4. Làm thân giày

Sau công đoạn khâu đế giày là đến công đoạn tạo thân giày. Việc lựa chọn nguyên liệu là các loại vải, các loại chỉ màu và cắt may tạo hình cho phần thân giày là công đoạn rất quan trọng, bởi chính phần cấu tạo và cách trang trí trên thân giày là đặc điểm chính để phân biệt giày của nam giới với nữ giới và giày dùng trong đám cưới hay dùng thường ngày. Thân giày được cắt định hình từ vải trắng, mặt ngoài của thân giày được táp một lớp vải màu để làm nền khi thêu hoa văn.

Về đặc điểm nhận dạng và phân biệt giữa thân giày dành cho nam với thân giày dành cho nữ gồm:

Đối với giày dành cho nữ, thân giày là một miếng vải hình vòng cung gắn quanh đế dày, quanh thân dày đều kín, điểm giáp lai duy nhất là phần tiếp giáp giữa hai điểm cuối của vòng cung, gặp nhau tại phần gót giày. Sau khi hai đầu thân giày được khâu liền với nhau, người chế tác khéo léo táp thêm một miếng vải đã được thêu hoa văn phủ lên vị trí tiếp giáp vừa có tác dụng trang trí vừa tạo sự chắc chắn cho đường tiếp giáp để giày được bền, đẹp hơn. Như vậy, thân giày dành cho nữ có đặc điểm kín mũi, nhỏ gọn thanh thoát kín đáo.

Đối với giày dành cho nam giới, thân giày hở một phần phía trước và hai bên, phần gót và thân sau liền, tạo dáng vẻ khỏe khoắn năng động phù hợp các hoạt động thể hiện sự mạnh mẽ của nam giới.

Thân giày chính là phần nổi bật nhất của một đôi giày, ngoài những đặc điểm đặc trưng phù hợp với đối tượng sử dụng thì thân giày là bộ phận duy nhất được thêu trang trí các mảng hoa văn sặc sỡ; nét độc đáo, tinh tế, sự khéo léo và tư duy sáng tạo của người phụ nữ Xạ Phang hàm chứa trong những đường thêu hoa văn. Trên thân giày dành cho nữ, mảng hoa văn chính được thêu ngay chính giữa phần mu bàn chân, tại đây chị em thường thêu một bông hoa lớn nổi bật hơn những bông xung quanh, tạo điểm nhấn chính trên thân giày. Đối với giày dành cho nam, các hoa văn được thêu dàn trải đều khắp trên thân, không có điểm nhấn chính. Tuy nhiên điểm thu hút chính trên đôi giày của nam ngoài vẻ khỏe khoắn, năng động thì đặc điểm cấu trúc hai mảng phân biệt, mảng thân ôm quanh gót và mảng từ mu bàn chân sang hai bên và đến đầu các ngón chân với hai mảng hoa văn hoàn toàn  khác nhau.

Trên thân giày, người Xạ Phang khéo léo tạo thêm nút cài bằng vải phía trên mu bàn chân giúp người đi giày dễ dàng cài hoặc tháo khi sử dụng.

Thêu hoa văn

Khác với các công đoạn làm đế và khâu thân giày, công đoạn thêu, trang trí giày đòi hỏi óc thẩm mỹ và bàn tay khéo léo của người làm. Thân giày là phần được thêu hoa văn, dù là giày cho nam hoặc cho nữ thì cách thêu và hoa văn chính được thêu là như nhau, gồm các loại hoa lá cách điệu, thực vật thân leo, ngoài ra cũng có một số hoa văn hình học như: ô trám lồng, ríc rắc, sóng lượn, răng cưa... Qua thực tế quan sát về đồ án hoa văn trang trí trên giày của người Xạ Phang không có nhiều hình họa, chủ yếu gồm có hai loại hoa 6 cánh và 4 cánh được thêu đan xen nhau, xung quanh là hình các loại lá cây được cách điệu, các cây thân leo. Tuy nhiên, từng chi tiết, đường nét hoa văn trang trí trên thân giày được những người phụ nữ Xạ Phang thể hiện rất tinh tế và tuyệt đẹp. Các hoa văn hình học được thêu trên thân giày chủ yếu trang trí ở phần viền xung quanh có tác dụng tạo thành khung cho mảng hoa văn chính là hoa và lá. Từ việc đưa thiên nhiên vào trong từng đường chỉ thêu trên những đôi giày khẳng định tình yêu sâu sắc của người Xạ Phang với thiên nhiên, hoa cỏ. Qua việc sử dụng các loại chỉ thêu có màu sắc đậm, tạo nên những mảng hoa văn trang trí nổi bật phần nào thể hiện cá tính mạnh mẽ và sự nồng nhiệt của người Xạ Phang, đồng thời thể hiện sự tự tin, lạc quan, luôn hướng tới những niềm vui, những điều may mắn trong cuộc sống.

Trong mỗi hoa văn trên giày là những quan niệm về cuộc sống, là ý thức tộc người. Những câu chuyện thấm đẫm tình người về một số hoa văn, những giá trị thẩm mỹ trong từng chi tiết sản phẩm đã được bảo tồn, trao truyền từ đời này qua đời khác, cho tới tận hôm nay đã khẳng định phần nào bản sắc văn hóa riêng của người Xạ Phang.

Để có thể thêu được hoa văn trên thân giày, trước tiên người ta dùng giấy bản và chiếc kéo nhỏ, khéo léo cắt tạo hình các hoa văn, họa tiết theo ý thích của mỗi người, sau đó đặt dải hoa văn đã cắt lên phần vải đã được lựa chọn làm thân giày và thêu theo hình đã có với các gam màu xanh, đỏ, vàng, hồng…Việc tạo hình hoa văn trước khi thêu chỉ thực hiện đối với các hoa văn chính là hoa, lá cách điệu, còn các hoa văn hình học sẽ được thêu trực tiếp trên thân giày. Tạo hoa văn và thêu trên giày mới chỉ nghe nói thì cảm thấy đơn giản, nhưng khi quan sát những người phụ nữ Xạ Phang thực hiện mới thấy cực kỳ khó, đỏi hỏi rất nhiều kỹ năng, kinh nghiệm và sự tập trung của người làm. Những thiếu nữ Xạ Phang cho biết những ngày đầu mới tập làm mặc dù đã tập trung cao độ mà đường thêu vẫn rất vụng về và không chính xác, đường chỉ thêu còn sai, rất khó để pha phối các loại chỉ màu. Để có được những mảng màu trang trí đặc sắc, tinh xảo thì bản thân những người phụ nữ phải có quá trình tự học, rèn luyện và sáng tạo thật sự nghiêm túc mới có thành quả. Có nhiều chị đã có thể thêu thành thạo mà không phụ thuộc vào các hình hoa văn cắt sẵn bởi mọi họa tiết, hoa văn đã được ghi nhớ sâu trong tâm trí và cứ thế thêu lên.

 Khâu, ghép hoàn thiện giày

Sau tất cả các công đoạn, khi đã tạo ra được đế giày, thân giày đã được thêu hoàn chỉnh người ta tiến hành khâu ghép thân giày với đế giày để hoàn thiện sản phẩm. Việc khâu ghép thân giày với đế giày có thể được xem là công đoạn cuối cùng, có vẻ đơn giản nhất tuy nhiên việc này cũng cần sự tập trung và công sức của người khâu thì mới có thể tạo nên những đôi giày đẹp, bền chắc. Dù dùng loại chỉ to, chắc nhưng những đường khâu ghép lại được người khâu dấu ẩn rất khéo không lộ và thô, đảm bảo thẩm mỹ, góp phần tạo nên sản phẩm hoàn hảo.

 Các sản phẩm vật chất được tạo ra trong chế tác và thêu hoa văn trên giày của người Hoa (Xạ Phang)

Sản phẩm vật chất đầu tiên có được trong Nghệ thuật thêu hoa văn trên giày của người Xạ Phang chính là những đôi giày thêu hoa văn, phù hợp với từng đối tượng sử dụng, bao gồm: Giày dành cho nam giới, giày dành cho phụ nữ, giày dành cho cô dâu chú dể. Không những tạo ra những đôi giày để sử dụng hàng ngày, người Xạ Phang còn tranh thủ thời gian nông nhàn làm thêm thật nhiều những đôi giày để cất giữ cho các thành viên trong gia đình sử dụng dần. Ngoài việc làm ra những đôi giày sử dụng hàng ngày, người Xạ Phang còn làm ra những đôi giày chuyên biệt bán cho người Mông dùng để niệm theo người chết. Từ việc trao đổi, buôn bán với người Mông, tuy không lớn những cũng đã góp phần tạo nên một khoản tài chính, nâng cao đời sống vật chất cho người Xạ Phang.

Bên cạnh sản phẩm chính là những đôi giày thêu được tạo ra thì trong quá trình làm ra những đôi giày người Xạ Phang cũng song song tạo ra những dụng cụ dùng để thu gom, chế tác nguyên liệu

 Các sản phẩm tinh thần được tạo ra trong chế tác và thêu hoa văn trên giày của Người Hoa (Xạ Phang)

Với những đường thêu hoa văn sặc sỡ, độc đáo, không chỉ thể hiện nét tinh tế, sự khéo léo và tư duy sáng tạo của người phụ nữ Xạ Phang được gửi gắm trong từng nét họa tiết hoa văn, từng đường kim mũi chỉ trên những đôi giày thêu thủ công. Đây là di sản văn hóa đã và đang được người Xạ Phang giữ gìn, bảo lưu, trao truyền rất tốt góp phần giữ gìn, phát huy di sản văn hóa các dân tộc trong tỉnh Điện Biên.